معانی واژه‌های قرآن»، سوره» و آیه»

 

اشتقاق واژه‌ی قرآن

قرآن یک واژه‌ی عربی اصیل به شمار می‌رود و ریشه‌ی اشتقاق آن از ماده‌ی‌ قرأ» به معنای خواندن گرفته شده است. همزه‌ی قرأ» در اصل واو بوده و از ماده‌ی قرو» به معنای گردآوری می‌باشد؛ زیرا قاری- هنگام قرائت- کلمات و حروف را گرد هم می‌آورد. همانند: کتَب» که راغب می‌گوید: در اصل به معنای جَمَع است.

قرآن در اصل مصدر قَرَأَ، یَقْرَأُ است؛ مانند: غُفران، کُفران و رُجحان، چنان که در این آیه آمده است: إِنَّ عَلَیْنَا جَمْعَهُ وَ قُرْآنَهُ‌ فَإِذَا قَرَأْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ‌» (1).

همچنین آیه:‌ أَقِمِ الصَّلاَةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلَى غَسَقِ اللَّیْلِ وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کَانَ مَشْهُوداً»(2).

برخی در وجه تسمیه‌ی قرآن گفته‌اند: چون جامع ثمرات تمامی کتب سالفین است- که در این آیه بدان اشارت رفته: وَ لکِنْ تَصْدِیقَ الَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ وَ تَفْصِیلَ کُلِّ شَیْ‌ءٍ» (3)- از این رو نبایستی واژه‌ی قرآن» را از واژه‌های دخیل (مأخوذ از دیگر لُغات) دانست، چنان که برخی گمان برده‌اند که قرآن واژه ای است سُریانی و از ریشه‌ی قریانه» به معنای تلاوت گرفته شده که در کنیسه‌های یهود رایج بوده است. (4)

آری، اشتراک لغات سامی را نباید نادیده گرفت و این اشتراک نباید موجب انکار اصالت واژه‌های مورد استعمال در هر لغت گردد.

عمده دلیل اصالت واژه‌های هر لغت جریان اشتقاق آن واژه است. قرأ، یقرأ، قراءةً و قرآناً و دیگر اشتقاقات این واژه دلیل بر اصالت آن می‌باشد.

مفهوم سوره و آیه

سوره از سور بلد» (دیوار بلند و گرداگرد شهر) گرفته شده است، زیرا هر سوره آیاتی را دربرگرفته است و به آن احاطه دارد؛ مانند حصار (سور) شهر که خانه‌هایی را دربرگرفته است.

برخی آن را به معنای بلندای شرف و منزلتِ رفیع گرفته‌اند، زیرا بنابر گفته‌ی ابن فارس یکی از معانی سوره، علوّ و ارتفاع است و سارَیسور» به معنای غضب نمودن و برانگیخته شدن از همین ماده است. هر طبقه از ساختمان را نیز سوره می‌گویند.

ابوالفتوح رازی می‌گوید: بدان که سوره را معنا منزلت بود از منازل شرف و دلیل این، قول نابغه‌ی ذبیانی است:

 

ألم تر انّ الله أعطاک سورَهً *** تَری کلّ ملْکٍ دونَها یتذبذبُ

نمی بینی که خداوند به تو شرف و منزلتی رفیع داده است که هر پادشاهی نزد آن متزل می‌نماید. » اضافه می‌کند: باروی شهر را از آن جهت سُور خوانند که بلند و مرتفع باشد. » (5) برخی دیگر آن را از سُوْر» به معنای پاره و باقی مانده‌ی چیزی دانسته‌اند. ابوالفتوح در این باره می‌گوید: اما آن که مهموز گوید، اصل آن از سؤر الماء» باشد و آن بقیه‌ی آب بود در آبدان و عرب گوید: أسْأرتُ فی الإناء» اگر در ظرف چیزی باقی گذاری. از همین جاست که اعشی بنی ثعلبه -شاعر عرب- می‌گوید:

فَبانَتْ و قد أسْأرَتْ فی الفُوادِ. . . صَدْعاً علی نأْیها مُستَطیرا

آن زن، از من جدا شد و در دل باقی گذارد شکافی عمیق بر اثر دوری خود که هر لحظه در حال گسترش است. » (6)

بنابراین، سوره در اصل سؤره بوده (به معنای پاره ای از قرآن) و به منظور سهولت در تلفظ، همزه به واو بدل شده است، و تمام قاریان متفقاً آن را با واو خوانده اند و در هیچ یک از موارد نُه گانه که در قرآن آمده کسی آن را با همزه قرائت نکرده است.

آیه، به معنای علامت است، زیرا هر آیه از قرآن نشانه ای بر درستی سخن حق تعالی است یا آنکه هر آیه مشتمل بر حکمی از احکام شرع یا حکمت و پندی است که بر آنها دلالت دارد:

وَ لَقَدْ أَنْزَلْنَا إِلَیْکَ آیَاتٍ بَیِّنَاتٍ وَ مَا یَکْفُرُ بِهَا إِلاَّ الْفَاسِقُونَ‌» (7) و تِلْکَ آیَاتُ اللَّهِ نَتْلُوهَا عَلَیْکَ بِالْحَقِّ وَ إِنَّکَ لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ‌» (8) و . . . کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمُ الْآیَاتِ لَعَلَّکُمْ تَتَفَکَّرُونَ‌»‌(9).

جاحظ گوید: خداوند کتاب خود را- کلاً و بعضاً- برخلاف شیوه‌ی عرب نام گذاری کرد و تمام آن را قرآن نامید. چنان که عرب مجموع اشعار یک شاعر را دیوان می‌گوید. و بعض (پاره) آن را مانند قصیده‌ی دیوان، سوره و بعض سوره را مانند هر بیتِ قصیده، آیه نامیده و آخر هر آیه را مانند قافیه در شعر، فاصله گویند. » (10)

راغب اصفهانی می‌گوید: آیه، شاید از ریشه‌ی أیِّ» گرفته شده باشد، زیرا آیه است که روشن می‌کند: أیّاً من أیِّ؛ کدام از کدام است» ولی صحیح آن است که از تأییّ» اخذ شده باشد، زیرا تأیّی به معنای تَثَبُّب و پایداری است. گویند: تأیَّ أی ارفُق؛ مدارا کن، آرام باش» و شاید از اَویَ الیه»‌گرفته شده باشد، به معنای پناه بردن و در جای گزین کردن و هر ساختمان بلندی را آیه گویند: أَ تَبْنُونَ بِکُلِّ رِیعٍ آیَةً تَعْبَثُونَ‌» (11)؛ در زمین‌های مرتفع ساختمان‌های بلندی به پا می‌دارید و بیهوده کاری می‌کنید. » سپس گوید: هر جمله ای از قرآن را که بر حکمی از احکام دلالت کند آیه گویند، خواه سوره‌ی کامل باشد یا چند فصل یا یک فصل از یک سوره، و گاه به یک کلام کامل که جدا از کلام دیگر باشد آیه گویند. به همین اعتبار آیات سوره‌ها قابل شمارش است و هر سوره را مشتمل بر چند آیه گرفته‌اند. » (12)

لازم است به طور اختصار یادآور شویم که اشتمال هر سوره بر تعدادی آیات، یک امر توقیفی است. و کوچک ترین سوره- سوره‌ی کوثر- شامل بر سه آیه است. و بزرگ‌ترین سوره- سوره‌ی بقره- شامل بر 286 آیه است. به هر تقدیر کم یا زیاد بودن آیه‌های هر سوره با دستور خاص پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) انجام گرفته و هم چنان بدون دخل و تصرف تاکنون باقی است، و در این امر سرّی نهفته است که مربوط به اعجاز قرآن و تناسب آیات می‌باشد.

پی‌نوشت‌ها: